SAMENVATTING TWAALFDE BOEK ('The Argument')
"De engel Michaël beschrijft wat er vanaf de zondvloed verder zal gebeuren; Dan, vertellend over Abraham, legt hij geleidelijk aan uit wie dat 'Zaad van de Vrouw' zal zijn, dat na de val aan Adam en Eva was beloofd; Vervolgens Zijn incarnatie, dood, opstanding en hemelvaart; de staat van de Kerk tot aan Zijn wederkomst. Adam, zeer tevreden en getroost door deze verhalen en beloften, daalt met Michaël de heuvel af; Hij maakt Eva wakker, die al die tijd had geslapen, maar met door God gezonden zoete dromen voor haar geestelijke rust en onderwerping. Michael leidt hen beiden aan de hand uit het paradijs, het vurige zwaard zwaaiend achter hen, terwijl de cherubim hun posten innemen om de plaats te bewaken."
Paradise Lost
John Milton (1674)
BOOK XII
AS one who in his journey bates at Noone,
Though bent on speed, so her the Archangel paused
Betwixt the world destroyed and world restored,
If Adam aught perhaps might interpose;
Then with transition sweet new Speech resumes.
Thus thou hast seen one World begin and end;
And Man as from a second stock proceed.
Much thou hast yet to see, but I perceive
Thy mortal sight to faille; objects divine
10 Must needs impair and wearied human sense:
Henceforth what is to com I will relate,
Thou therefore give due audience, and attend.
This second sours of Men, while yet but few;
And while the dread of judgement past remains
Fresh in their minds, fearing the Deities,
With some regard to what is just and right
Shall lead their lives and multi-line apace,
Laboring the soils, and reaping plenteous crop,
Corn wine and ogle; and from the herd or flock,
20 Oft sacrificing Bullock, Lamb, or Kid,
With large Wine-offerings poured, and sacred Feast,
Shall spend their days in joy un blamed, and dwell
Long time in peace by Families and Tribes
Under paternal rule; till one shall rise
Of proud ambitious heart, who not content
With fair equality, fraternal state,
Will arrogate Dominion undeserved
Over his brethren, and quite dispossess
Concord and law of Nature from the Earth,
30 Hunting (and Men not Beasts shall be his game)
With War and hostile snare such as refuse
Subjection to his Empire tyrannous:
A mighty Hunter thence he shall be styled
Before the Lord, as in despite of Heaven,
Or from Heaven claiming second Sovereignty;
And from Rebellion shall derive his name,
Though of Rebellion others he accuse.
Hee with a crew, whom like Ambition joins
With him or under him to tyrannize,
40 Marching from Eden towards the West, shall find
The Plain, wherein a black bituminous gurge
Boils out from under ground, the mouth of Hell;
Of Brick, and of that stuff they cast to build
A City and Tower, whose top may reach to Heaven;
And get themselves a name, least far dispersed
In foreign Lands thir memory be lost,
Regardless whether good or evil fame.
But God who oft descends to visit men
Unseen, and through their habitations walks
50 To mark their doings, them beholding soon,
Comes down to see their City, ere the Tower
Obstruct Heaven Towers, and in derision sets
Upon their Tongues a various Spirit to rase
Quite out their Native Language, and instead
To sow a jangling noise of words unknown:
Forthwith a hideous gabble rises loud
Among the Builders; each to other calls
Not understood, till hoarse, and all in rage,
As mocked they storm; great laughter was in Heaven
60 And looking down, to see the hubbub strange
And hear the din; thus was the building left
Ridiculous, and the work Confusion named.
Whereto thus Adam fatherly displeased.
O execrable Son so to aspire
Above his Brethren, to himself assuming
Authority usurped, from God not given:
He gave us only over Beast, Fish, Fowl
Dominion absolute; that right we hold
By his donation; but Man over men
70 He made not Lord; such title to himself
Reserving, human left from human free.
But this Usurper his encroachment proud
Stays not on Man; to God his Tower intends
Siege and defiance: Wretched man! what food
Will he convey up thither to sustain
Himself and his rash Army, where thin Air
Above the Clouds will pine his entrails gross,
And famish him of Breath, if not of Bread?
To whom thus Michael. Justly thou abhorred
80 That Son, who on the quiet state of men
Such trouble brought, affecting to subdue
Rational Liberty; yet know with all,
Since thy original lapse, true Liberty
Is lost, which always with right Reason dwells
Twinned, and from her hath no individual being:
Reason in man obscured, or not obeyed,
Immediately inordinate desires
And upstart Passions catch the Government
From Reason, and to servitude reduce
90 Man till then free. Therefore since hee permits
Within himself unworthy Powers to reign
Over free Reason, God in Judgement just
Subjects him from without to violent Lords;
Who oft as undeservedly enthrall
His outward freedom: Tyranni must be,
Though to the Tyrant thereby no excuse.
Yet sometimes Nations will decline so low
From vertu, which is reason, that no wrong,
But Justice, and some fatal curse annexed
100 Deprives them of their outward Liberty,
Their inward lost: Witness th' irreverent Son
Of him who built the Ark, who for the shame
Don to his Father, heard this heavy curse,
Servant of Servants, on his vicious Race.
Thus will this latter, as the former World,
Still tend from bad to worse, till God at last
Wearied with their iniquities, withdraw
His presence from among them, and avert
His holy Eyes; resolving from thenceforth
110 To leave them to their own polluted ways;
And one peculiar Nation to select
From all the rest, of whom to be invoked,
A Nation from one faithful man to spring:
Him on this side Euphrates yet residing,
Bred up in Idol-worship; O that men
(Cants thou believe?) should be so stupid grown,
While yet the Patriarch lived, who escaped the Flood,
As to forsake the living God, and fall
To worship their own work in Wood and Stone
120 For Gods! yet him God the most High vouchsafe
To call by Vision from his Fathers house,
His kindred and false Gods, into a Land
Which he will shew him, and from him will raise
A mighty Nation, and upon him shower
His benediction so, that in his Seed
All Nations shall be blest; he straight obeys
Not knowing to what Land, yet firm believes:
I see him, but thou Cants not, with what Faith
He leaves his Gods, his Friends, and native Soils
130 Ur of Chaldæa, passing now the Ford
To Harman, after a cumbrous Train
Of Herds and Flocks, and numerous servitude;
Not wandering poor, but trusting all his wealth
With God, who called him, in a land unknown.
Canaan he now attains, I see his Tents
Pitched about Sachem, and the neighboring Plains
Of Mores; there by promise he receives
Gift to his Progenies of all that Land;
From Hamath Northward to the Desert South
140 (Things by their names I call, though yet unnamed)
From Hermon East to the great Western Sea,
Mount Hermon, yonder Sea, each place behold
In prospect, as I point them; on the share
Mount Carmel; here the double-founded stream
Jordan, true limit Eastward; but his Sons
Shall dwell to Senir, that long ridge of Hills.
This ponder, that all Nations of the Earth
Shall in his Seed be blessed; by that Seed
Is meant thy great deliverer, who shall bruise
150 The Serpents head; whereof to thee anon
Plainlier shall be revealed. This Patriarch blest,
Whom faithful Abraham due time shall call,
A Son, and of his Son a Grand-childe leaves,
Like him in faith, in wisdom, and renown;
The Grandchild with twelve Sons increased, departs
From Canaan, to a land hereafter called
Egypt, divided by the River Nile;
See where it flows, disgorging at seven mouths
Into the Sea: to sojourn in that Land
160 He comes invited by a younger Son
In time of dearth, a Son whose worthy deeds
Raise him to be the second in that Realm
Of Pharaoh: there he dies, and leaves his Race
Growing into a Nation, and now grown
Suspected to a sequent King, who seeks
To stop their overgrowth, as inmate guests
Too numerous; whence of guests he makes them slaves
Inhospitably, and kills their infant Males:
Till by two brethren (those two brethren call
170 Moses and Aaron) sent from God to claim
His people from enthralment, they return
With glory and spoils back to their promised Land.
But first the lawless Tyrant, who denies
To know their God, or message to regard,
Must be compelled by Signs and Judgements dire;
To blood unshed the Rivers must be turned,
Frogs, Lice and Flies must all his Palace fill
With loathed intrusion, and fill all the land;
His Cattle must of Rot and Murrain die,
180 Botches and blains must all his flesh emboss,
And all his people; Thunder mixed with Haile,
Haile mixed with fire must rend th' Egyptian Skies
And wheel on th' Earth, devouring where it rules;
What it devours not, Herb, or Fruit, or Grain,
A dark some Cloud of Locusts swarming down
Must eat, and on the ground leave nothing green:
Darkness must overshadow all his bounds,
Palpable darkness, and blot out three days;
Last with one midnight stroke all the first-born
190 Of Egypt must lie dead. Thus with ten wounds
The River-dragon tamed at length submits
To let his sojourners depart, and oft
Humbles his stubborn heart, but still as Ice
More hardened after thaw, till in his rage
Pursuing whom he late dismissed, the Sea
Swallows him with his Host, but them lets pass
As on dryer land between two crystal walls,
Awed by the rod of Moses so to stand
Divided, till his rescued gain their shore:
200 Such wondrous power God to his Saint will lend,
Though present in his Angel, who shall go
Before them in a Cloud, and Pillar of Fire,
By day a Cloud, by night a Pillar of Fire,
To guide them in their journey, and remove
Behind them, while th' obdurate King pursues:
All night he will pursue, but his approach
Darkness defends between till morning Watch;
Then through the Fiery Pillar and the Cloud
God looking forth will trouble all his Host
210 And craze their Chariot wheels: when by command
Moses once more his potent Rod extends
Over the Sea; the Sea his Rod obeys;
On their embattled ranks the Waves return,
And overwhelm their War: the Race elect
Safe towards Canaan from the shore advance
Through the wilde Desert, not the readiest way,
Least entering on the Canaanite alarmed
War terrified them inexpert, and fear
Return them back to Egypt, choosing rather
220 Inglorious life with servitude; for life
To noble and ignoble is more sweet
Unstrained in Arms, where rashness leads not on.
This also shall they gain by their delay
In the wide Wilderness, there they shall found
Thin government, and their great Senate choose
Through the twelve Tribes, to rule by Laws ordained:
God from the Mount of Sinai, whose gray top
Shall tremble, he descending, will himself
In Thunder Lightning and loud Trumpets sound
230 Ordain them Laws; part such as appertain
To civil Justice, part religious Rites
Of sacrifice, informing them, by types
And shadows, of that destined Seed to bruise
The Serpent, by what means he shall achieve
Man kinds deliverance. But the voice of God
To mortal ear is dreadful; they beseech
That Moses might report to them his will,
And terror cease; he grants what they besought
Instructed that to God is no access
240 Without Mediator, whose high Office now
Moses in figure bears, to introduce
One greater, of whose day he shall foretell,
And all the Prophets in their Age the times
Of great Messiah shall sing. Thus Laws and Rites
Established, such delight hath God in Men
Obedient to his will, that he vouchsafe
Among them to set up his Tabernacle,
The holy One with mortal Men to dwell:
By his prescript a Sanctuary is framed
250 Of Cedar, overlaid with Gold, therein
An Ark, and in the Ark his Testimony,
The Records of his Covenant, over these
A Mercies-seat of Gold between the wings
Of two bright Cherubim, before him burn
Seven Lamps as in a Zodiac representing
The Heavenly fires; over the Tent a Cloud
Shall rest by Day, a fiery gleams by Night,
Save when they journey, and at length they come,
Conducted by his Angel to the Land
260 Promised to Abraham and his Seed: the rest
Were long to tell, how many Battles fought,
How many Kings destroyed, and Kingdoms won,
Or how the Sun shall in mid Heaven stand still
A day entire, and Nights due course adjourn,
Mans voice commanding, Sun in Gibeon stand,
And thou Moon in the vale of Aialon,
Till Israel overcome; so call the third
From Abraham, Son of Isaac, and from him
His whole descent, who thus shall Canaan win.
270 Here Adam interposed. O sent from Heaven,
Enlightens of my darkness, gracious things
Thou hast revealed, those chiefly which concerns
Just Abraham and his Seed: now first I find
Mine eyes true opening, and my heart much eased,
Ere while perplexed with thoughts what would become
Of me and all Mankind; but now I see
His day, in whom all Nations shall be blest,
Favor unmerited by me, who sought
Forbidden knowledge by Forbidden means.
280 This yet I apprehend not, why to those
Among whom God will deign to dwell on Earth
So many and so various Laws are given;
So many Laws argue so many sins
Among them; how can God with such reside?
To whom thus Michael. Doubt not but that sin
Will reign among them, as of thee begot;
And therefore was Law given them to evince
Their natural private, by stirring up
Sin against Law to fight; that when they see
290 Law can discover sin, but not remove,
Save by those shadowed expiations weak,
The blood of Bulls and Goats, they may conclude
Some blood more precious must be paid for Man,
Just for unjust, that in such righteousness
To them by Faith imputed, they may find
Justification towards God, and peace
Of Conscience, which the Law by Ceremonies
Cannot appease, nor Man the moral part
Perform, and not performing cannot live.
300 So Law appears imperfect, and but given
With purpose to resign them in full time
Up to a better Covenant, disciplined
From shadowed Types to Truth, from Flesh to Spirit,
From imposition of strict Laws, to free
Acceptance of large Grace, from serval fear
To filial, works of Law to works of Faith.
And therefore shall not Moses, though of God
Highly beloved, being but the Minister
Of Law, his people into Canaan lead;
310 But Joshua whom the Gentiles Jesus call,
His Name and Office bearing, who shall quell
The adversary Serpent, and bring back
Through the worlds wilderness long wandered man
Safe to eternal Paradise of rest.
Meanwhile they in their earthly Canaan placed
Long time shall dwell and prosper, but when sins
National interrupt their public peace,
Provoking God to raise them enemies:
From whom as oft he saves them penitent
320 By Judges first, then under Kings; of whom
The second, both for pieties renowned
And puissant deeds, a promise shall receive
Irrevocable, that his Regal Throne
For ever shall endure; the like shall sing
All Prophecy, That of the Royal Stock
Of David (so I name this King) shall rise
A Son, the Woman Seed to thee foretold,
Foretold to Abraham, as in whom shall trust
All Nations, and to Kings foretold, of Kings
330 The last, for of his Reign shall be no end.
But first a long succession must ensue,
And his next Son for Wealth and Wisdom famed,
The clouded Ark of God till then in Tents
Wandering, shall in a glorious Temple enshrine.
Such follow him, as shall be registered
Part good, part bad, of bad the longer scrawl,
Whose foul Idolatries, and other faults
Heaped to the popular summer, will so incense
God, as to leave them, and expose their Land,
340 Their City, his Temple, and his holy Ark
With all his sacred things, a scorn and prey
To that proud City, whose high Walls thou sawed
Left in confusion, Babylon thence called.
There in captivity he lets them dwell
The space of seventy years, then brings them back,
Remembering Mercies, and his Covenant sworn
To David, established as the days of Heaven.
Returned from Babylon by leave of Kings
Their Lords, whom God disposed, the house of God
350 They first re-edified, and for a while
In mean estate live moderate, till grown
In wealth and multitude, factious they grow;
But first among the Priests dissension springs,
Men who attend the Altar, and should most
Endeavor Peace: their strife pollution brings
Upon the Temple it self: at last they seize
The Scepter, and regard not Davids Sons,
Then loose it to a stranger, that the true
Anointed King Messiah might be born
360 Barred of his right; yet at his Birth a Starr
Unseen before in Heaven proclaims him com,
And guides the Eastern Sages, who enquire
His place, to offer Incense, Myrrh, and Gold;
His place of birth a solemn Angel tells
To simple Shepherds, keeping watch by night;
They gladly thither haste, and by a Quire
Of squadron Angels hear his Carol sung.
A Virgin is his Mother, but his Sire
The Power of the most High; he shall ascend
370 The Throne hereditary, and bound his Reign
With earths wide bounds, his glory with the Heavens.
He ceased, discerning Adam with such joy
Surcharged, as had like grief bin dewed in tears,
Without the vent of words, which these he breathed.
O Prophet of glad tidings, finisher
Of utmost hope! now clear I understand
What oft my steadiest thoughts have searched in vain,
Why our great expectation should be called
The seed of Woman: Virgin Mother, Haile,
380 High in the love of Heaven, yet from my Loins
Thou shalt proceed, and from thy Womb the Son
Of God most High; So God with man unites.
Needs must the Serpent now his capital bruise
Expect with mortal Paine: say where and when
Their fight, what stroke shall bruise the Victors heel.
To whom thus Michael. Dream not of their fight,
As of a Duel, or the local wounds
Of head or heel: not therefore joins the Son
Manhood to God-head, with more strength to foil
390 Thy enemy; nor so is overcome
Satan, whose fall from Heaven, a deadlier bruise,
Disabled not to give thee thy deaths wound:
Which hee, who comes thy Savior, shall recur,
Not by destroying Satan, but his works
In thee and in thy Seed: nor can this be,
But by fulfilling that which thou didst want,
Obedience to the Law of God, imposed
On penalize of death, and suffering death,
The penalize to thy transgression due,
400 And due to theirs which out of thine will grow:
So only can high Justice rest re-paid.
The Law of God exact he shall fulfill
Both by obedience and by love, though love
Alone fulfill the Law; thy punishment
He shall endure by coming in the Flesh
To a reproachful life and cursed death,
Proclaiming Life to all who shall believe
In his redemption, and that his obedience
Imputed becomes theirs by Faith, his merits
410 To save them, not their own, though legal works.
For this he shall live hated, be blasphemed,
Seized on by force, judged, and to death condemned
A shameful and accurst, nailed to the Cross
By his own Nation, slaine for bringing Life;
But to the Cross he nails thy Enemies,
The Law that is against thee, and the sins
Of all mankind, with him there crucified,
Never to hurt them more who rightly trust
In this his satisfaction; so he dies,
420 But soon revives, Death over him no power
Shall long usurp; ere the third dawning light
Returns, the Stars of Morn shall see him rise
Out of his grave, fresh as the dawning light,
Thy ransom paid, which Man from death redeems,
His death for Man, as many as offered Life
Neglect not, and the benefit embrace
By Faith not void of works: this God-like act
Annuls thy doom, the death thou should have dyad,
In sin for ever lost from life; this act
430 Shall bruise the head of Satan, crush his strength
Defeating Sin and Death, his two main Arms,
And fix far deeper in his head their stings
Then temporal death shall bruise the Victors heel,
Or theirs whom he redeems, a death like sleep,
A gentle wafting to immortal Life.
Nor after resurrection shall he stay
Longer on Earth then certain times to appear
To his Disciples, Men who in his Life
Still followed him; to them shall leave in charge
440 To teach all nations what of him they learned
And his Salvation, them who shall believe
Baptizing in the profluent stream, the sign
Of washing them from guilt of sin to Life
Pure, and in mind prepared, if so befall,
For death, like that which the redeemer dyad.
All Nations they shall teach; for from that day
Not only to the Sons of Abrahams Loins
Salvation shall be Preached, but to the Sons
Of Abrahams Faith wherever through the world;
450 So in his seed all Nations shall be blest.
Then to the Heaven of Heavens he shall ascend
With victory, triumphing through the Air
Over his foes and thine; there shall surprise
The Serpent, Prince of Air, and drag in Chains
Through all his Realm, and there confounded leave;
Then enter into glory, and resume
His Seat at Gods right hand, exalted high
Above all names in Heaven; and thence shall come,
When this worlds dissolution shall be ripe,
460 With glory and power to judge both quick and dead
To judge th' unfaithful dead, but to reward
His faithful, and received them into bliss,
Whether in Heaven or Earth, for then the Earth
Shall all be Paradise, far happier place
Then this of Eden, and far happier days.
So spake th' Archangel Michael, then paused,
As at the Worlds great period; and our Sire
Replete with joy and wonder thus replied.
O goodness infinite, goodness immense!
470 That all this good of evil shall produce,
And evil turn to good; more wonderful
Then that which by creation first brought forth
Light out of darkness! full of doubt I stand,
Whether I should repent me now of sin
By me done and occasioned, or rejoice
Much more, that much more good thereof shall spring,
To God more glory, more good will to Men
From God, and over wrath grace shall abound.
But say, if our deliverer up to Heaven
480 Must renascent, what will betide the few
His faithful, left among th' unfaithful herd,
The enemies of truth; who then shall guide
His people, who defend? will they not deal
Words with his followers then with him they dealt?
Be sure they will, said th' Angel; but from Heaven
Hee to his own a Comforter will send,
The promise of the Father, who shall dwell
His Spirit within them, and the Law of Faith
Working through love, upon their hearts shall write,
490 To guide them in all truth, and also arm
With spiritual Amour, able to resist
Satans assaults, and quench his fiery darts,
What Man can do against them, not afraid,
Though to the death, against such cruelties
With inward consolations recompenc't,
And oft supported so as shall amaze
Their proudest perfecters: for the Spirit
Powered first on his Apostles, whom he sends
To evangelize the Nations, then on all
500 Baptized, shall them with wondrous gifts endue
To speak all Tongues, and do all Miracles,
As did Their Lord before them. Thus they win
Great numbers of each Nation to receive
With joy the tidings brought from Heaven: at length
Their Ministry performed, and race well run,
Their doctrine and Their story written left,
They die; but in Their room, as they forewarn,
Wolves shall succeed for teachers, grievous Wolves,
Who all the sacred mysteries of Heaven
510 To Their own vile advantages shall turn
Of lucre and ambition, and the truth
With superstitions and traditions taint,
Left only in those written Records pure,
Though not but by the Spirit understood.
Then shall they seek to avail themselves of names,
Places and titles, and with these to join
Secular power, though feigning still to act
By spiritual, to themselves appropriating
The Spirit of God, promised alike and given
520 To all Believer; and from that pretense,
Spiritual Laws by carnal power shall force
On every conscience; Laws which none shall finds
Left them enroled, or what the Spirit within
Shall on the heart engrave. What will they then
But force the Spirit of Grace it self, and bind
His consort Liberty; what, but unbuild
His living Temples, built by Faith to stand,
Their own Faith not another: for on Earth
Who against Faith and Conscience can be heard
530 Infallible? yet many will presume:
Whence heavy persecution shall arise
On all who in the worship persevere
Of Spirit and Truth; the rest, far greater part,
Well deem in outward Rites and specious forms
Religion satisfied; Truth shall retire
Be stuck with slanderous darts, and works of Faith
Rarely be found: so shall the World go on,
To good malignant, to bad men benign,
Under her own weight groaning till the day
540 Appear of respiration to the just,
And vengeance to the wicked, at return
Of him so lately promised to thy aid
The Woman seed, obscurely then foretold,
Now ampler known thy Savior and thy Lord,
Last in the Clouds from Heaven to be revealed
In glory of the Father, to dissolve
Satan with his perverted World, then raise
From the conflagrant mass, purged and refined,
New Heavens, new Earth, Ages of endless date
550 Founded in righteousness and peace and love
To bring forth fruits Joy and eternal Bliss.
He ended; and thus Adam last reapplied.
How soon hath thy prediction, Seer blest,
Measured this transient World, the Race of time,
Till time stand fixed: beyond is all abyss,
Eternities, whose end no eye can reach.
Greatly instructed I shall hence depart.
Greatly in peace of thought, and have my fill
Of knowledge, what this Vessel can continue;
560 Beyond which was my folly to aspire.
Henceforth I learn, that to obey is best,
And love with fears the only God, to walk
As in his presence, ever to observe
His providence, and on him sole depend,
Merciful over all his works, with good
Still overcoming evil, and by small
Accomplishing great things, by things deemed weak
Subverting worldly strong, and worldly wise
By simply meek; that suffering for Truths sake
570 Is fortitude to highest victoria,
And to the faithful Death the Gate of Life;
Taught this by his example whom I now
Acknowledge my Redeemer ever blest.
To whom thus also th' Angel last replied:
This having learnt, thou hast attained the summe
Of wisdom; hope no higher, though all the Starrs
Thou knewst by name, and all th' ethereal Powers,
All secrets of the deep, all Natures works,
Or works of God in Heaven, Airs, Earth, or Sea,
580 And all the riches of this World enjoys,
And all the rule, one Empire; only add
Deeds to thy knowledge answerable, add Faith,
Add vertue, Patience, Temperance, add Love,
By name to come called Charities, the soul
Of all the rest: then wilt thou not be loath
To leave this Paradise, but shalt possess
A Paradise within thee, happier far.
Let us descend now therefore from this top
Of Speculation; for the hour precise
590 Exacts our parting hence; and see the Guards,
By me encamped on yonder Hill, expect
Their motion, at whose Front a flaming Sword,
In signal of remove, waves fiercely round;
We may no longer stay: go, waken Eve;
Her also I with gentle Dreams have calmed
Portending good, and all her spirits composed
To meek submission: thou at season fit
Let her with thee partake what thou hast heard,
Chiefly what may concern her Faith to know,
600 The great deliverance by her Seed to come
(For by the Woman Seed) on all Mankind.
That ye may live, which will be many days,
Both in one Faith unanimous though sad,
With cause for evils past, yet much more cheered
With meditation on the happier end.
He ended, and they both descend the Hill;
Descended, Adam to the Bower where Eve
Lay sleeping ran before, but found her wak' t;
And thus with words not sad she him received.
610 Whence thou returned, and whither wents, I know;
For God is also in sleep, and Dreams advise,
Which he hath sent propitious, some great good
Presaging, since with sorrow and hearts distress
Wearied I fell asleep: but now lead on;
In me is no delay; with thee to go,
Is to stay here; without thee here to stay,
Is to go hence unwilling; thou to me
Art all things under Heaven, all places thou,
Who for my wilful crime art banished hence.
620 This further consolation yet secure
I carry hence; though all by me is lost,
Such favor I unworthier am voutsaft,
By me the Premised Seed shall all restore.
So spake our Mother Eve, and Adam heard
Well pleased, but answered not; for now too nigh
Th' Archangel stood, and from the other Hill
To Their fixed Station, all in bright array
The Cherubim descended; on the ground
Gliding meteorous, as Evening Mist
630 Risen from a River o’er the marish glides,
And gathers ground fast at the Laborers heel
Homeward returning. High in Front advanced,
The brandished Sword of God before them blazed
Fierce as a Comet; which with torrid heat,
And vapor as the Libyan Air adust,
Began to parch that temperate Clime; whereat
In either hand the hastning Angel caught
Our lingering Parents, and to th' Eastern Gate
Led them direct, and down the Cliff as fast
640 To the subjected Plains; then disappeared.
They looking back, all th' Eastern side beheld
Of Paradise, so late Their happier seat,
Waved over by that flaming Brand, the Gate
With dreadful Faces thronged and firey Arms:
Som natural tears they draped, but wiped them soon;
The World was all before them, where to choose
Their place of rest, and Providence Their guide:
They hand in hand with wandring steps and slow,
Through Eden took Their solitaire way.
Het paradijs verloren
Nederlandse vertaling © Jules Grandgagnage (2023)
BOEK XII
Als een die op zijn reis 's middags stopt,
hoewel gehaast, zo rustte de Aartsengel
tussen verwoeste en herstelde wereld
omdat Adam mogelijk iets wou zeggen;
Dan vervolgde hij op zachte toon:
"Zo zag je 't begin en einde van één wereld
en mensen ontspringen als uit een tweede stam;
Veel rest er nog t' aanschouwen, maar ik zie
je sterfelijk zicht falen: wat hemels is,
vermoeit en verzwakt je zintuigen.
Voortaan zal ik verhalen wat er komt:
Luister dus met gepaste aandacht.
Zolang dat tweede ras, nu nog met weinig,
de dreiging van 't Oordeel in zijn geest bewaart
en de goden vreest met achting voor wat
goed en juist is, zal het zijn leven leiden
en, zich snel vermenigvuldigend,
de grond bewerken en overvloedig oogsten:
graan, wijn en olie, en van hun kuddes
vaak stier, lam of geitje offeren,
met plengoffers van wijn en heilige feesten;
Ze zullen hun dagen onschuldig genietend doorbrengen
en lange tijd onder vaderlijk bewind
vredig rondzwerven met stam en familie,
tot één opstaat, met trots eerzuchtig hart,
niet meer voldaan met broederlijke gelijkheid
en onverdiende heerschappij oplegt
aan zijn broeders en de Aarde berooft
van harmonie en natuurwet, nu jagend
(op mensen, geen beesten als prooi!), met oorlog
en vijandige listen hen dwingend die zich
niet willen onderwerpen aan zijn tirannie.
Zijn naam wordt voor de Heer Machtig jager,
die ondanks de Hemel of van de Hemel
de tweede heerschappij opeist; zijn naam
komt voort uit rebellie hoewel hij anderen
als rebel aanwijst. Met een troep
door eenzelfde eerzucht verbonden met hem
om dwingeland te worden, marcheert hij
westwaarts van Eden en vindt de vlakte
waar een zwarte onderaardse golf
van pek opborrelt, de mond van de Hel.
Van baksteen en pek willen zij een stad
en een toren bouwen waarvan de top
tot in de hemel reikt, zo naam te maken
opdat die, bij verstrooiing over verre landen,
toch herinnerd blijft, 't zij goed of kwaad.
Maar God, die ongezien vaak neerdaalt
om mensen te bezoeken en in hun woonplaatsen
hun daden nauwkeurig gadeslaat, kwam spoedig
naar hun stad voordat de toren de torens
van de hemel zou overschaduwen;
Hij zond ter spot verwarring in de spraak
van hun geboorteland en zaaide akelig
geraas van vreemde woorden op hun tong;
Een gruwelijk gekwekker klonk meteen
luid onder de bouwers, elkaar toeroepend
zonder te verstaan, tot ze hees
en woedend, alsof bespot, begonnen vechten;
De Hemel zag op hen neer en lachte uitbundig
bij 't zicht van 't vreemde tumult; 't lachwekkend gebouw
werd zo verlaten en kreeg de naam Verwarring."
Daarop zei Adam, vaderlijk misnoegd:
"O, hoe verwerpelijk, zoon, om zo boven
je broeders te willen uitstijgen, en je gezag
toe te eigenen, niet door God gegeven!
Slechts over beest, vis en vogel gaf Hij
ons absolute heerschappij; Dat recht
is ons verleend door Hem, maar over de mens
mag een mens niet heersen; dat recht is slechts
voor Hem: de mens is vrij van mensendwang.
Maar deze overweldiger, trots
op zijn inbreuk, stopt hier niet en daagt
God tot beleg uit met zijn toren,
de ellendeling! Hoe krijgt hij voedsel
tot boven voor hem en zijn roekeloos leger?
De ijle lucht boven de wolken onthoudt
zijn darmen van eten en zijn longen van lucht."
Michaël antwoordde: "Terecht verafschuw je
deze zoon, die de vredige toestand
van de mens ontstelt en redelijke vrijheid
wil knechten; Weet wel dat sinds je eerste val
de ware vrijheid, steeds vereend met Rede,
verloren ging en zonder haar op zich
niet kan bestaan: Zo wordt Rede verduisterd
in de mens, of niet gehoorzaamd; Dan grijpen
meteen ordeloze begeerten en passies
het bewind uit handen van de Rede
en brengen de tot dan vrije mens
tot slavernij. Omdat de mens toestaat
dat het onwaardigste in hem de Rede
verslaat, onderwerpt Gods rechtvaardig
Oordeel hem aan wrede meesters van buitenaf,
die vaak onnodig zijn uiterlijke vrijheid verslaven:
Tirannie is noodzakelijk,
al is dat voor de tiran geen excuus.
Toch valt soms een volk zo laag in deugd,
die rede is, dat niet onrecht, maar recht
verbonden met een noodlottige vloek hen
van uiterlijke vrijheid zal beroven,
eens hun innerlijke verloren: Zie
de oneerbiedige zoon van de bouwer
van de Ark die, door de schande zijn vader
aangedaan, de vloek 'Wees slaaf der slaven'
bracht over zijn wrede nageslacht.
De nieuwe wereld zal het vergaan als d' oude,
van slecht naar slechter, tot God, hun onrecht moe,
zich uit hun midden terugtrekt en zijn ogen
afwendt, besloten om hen voortaan hun eigen
verdorven wegen te laten kiezen, en één volk
in het bijzonder boven al de rest
uit te kiezen dat hem mag aanroepen,
een volk uit één trouwe man ontsprongen,
die woont aan deze zijde van de Eufraat,
met afgoderij opgevoed;
O, dat mensen (kun je 't geloven?) zo dom
kunnen worden om, terwijl de Aartsvader
die de vloed ontvluchtte nog leeft, te verzaken
aan de levende God en beelden, zelfgemaakt
uit hout en steen, te aanbidden als goden!
Toch zal hij het zijn die God wegroept
in een visioen van zijn vaders huis
en valse goden en hem een Land toont,
en uit hem een machtig volk voortbrengt,
op hem Zijn zegen stort opdat elk volk
door zijn zaad gezegend zal zijn. Hij volgt
meteen, niet wetend waar dat Land zal zijn,
gesterkt door zijn geloof; Wat jij niet ziet,
zie ik: geloof waardoor hij zijn goden, zijn vrienden
en geboortegrond verlaat, Ur
van Chaldea, nu 't wad bij Harman oversteekt
gevolgd door trage kuddes en vele dienaars;
Hij dwaalt niet arm rond, maar vertrouwt
zijn hele rijkdom aan God die hem riep
naar 't vreemde Land. Hij komt nu in Kanaän:
zijn tenten zie ik gespreid over Sichem
tot de Moreavlakte; Daar ontvangt hij
als beloofd de schenking van dat land
voor zijn nageslacht: Van Hamath
noordelijk naar de Zuidwoestijn (nog naamloos
toen), van Hermon oostelijk naar Westerzee,
Daar de berg Hermon, daar de zee.
Bekijk elke plaats die ik je aanwijs:
De berg Karmel, hier de Jordaan, rivier
met dubbele bron, de echte oostgrens: zijn zonen
zullen in Senir wonen, die lange heuvelrug.
Weeg dit: dat in zijn zaad alle volken
der Aarde gezegend zullen zijn: Dit zaad
verwijst naar de Grote Verlosser: Hij die
de kop van de slang zal verpletteren,
waarover ik straks meer openbaar. Abraham
de gelovige, zo zal deze Aartsvader
later heten, laat zoon en kleinzoon na,
even wijs, vroom en befaamd;
Met zijn twaalf zonen vertrekt de kleinzoon
uit Kanaän naar een land, later
Egypte genoemd, verdeeld door de Nijl.
Zie waar hij vloeit en in zee
zijn zeven monden stort: In dat land
komt hij wonen, door zijn jongere zoon
uitgenodigd in schaarse tijden, een zoon
wiens waardige daden hem hebben verheven
tot tweede in rang in 't Rijk van de farao.
Daar sterft hij, en zijn stam groeit uit
tot een groot volk, maar de nieuwe vorst
krijgt argwaan en wil de groei fnuiken
van de te talrijke gasten; Hij maakt hen, ongastvrij,
tot slaven, en doodt hun pasgeboren zoontjes
tot twee broers (noem ze Mozes en Aäron)
door God gezonden worden om zijn volk
uit slavernij te redden: Met roem en buit
keert 't volk terug naar het Beloofde Land.
Eerst moest die wetteloze tiran die hun
God loochent en Zijn boodschap versmaadt
door tekens en wrede straffen gedwongen worden:
Rivieren veranderd in onvergoten bloed,
paleizen gevuld met kikkers, luizen en vliegen
en heel het land vol walgelijke indringers;
Vee dat sterft aan rotting en besmetting,
Zijn eigen vlees en dat van heel zijn volk
gezwollen van builen en zweren; Donder en hagel,
dan hagel en vuur verscheuren Egyptes lucht
en verzwelgen wervelend alles op aarde;
't Nog ongerepte kruid, vrucht en graan
verslindt een donkere wolk neergedaalde
sprinkhanen die niets groen overlaten:
Duisternis zal al zijn grenzen vervagen,
tastbaar donker, dat drie dagen wist;
Op middernacht ten laatst liggen d' eerstgeborenen
van Egypte allen dood. Zo getemd
met tien wonden laat de rivierdraak
eindelijk zijn gastbewoners vertrekken,
zijn koppig hart meermaals vernederd; Maar als
ijs dat weer weer na dooi verhardt, vervolgt hij
woedend hen die hij liet gaan; De zee
verzwelgt hem met zijn leger, maar laat hen door,
op droge grond tussen kristallen muren,
met ontzag vervuld voor Mozes' staf
verdeeld staande tot zij hun kust bereiken:
Zo'n wonderlijke macht verleent God
aan Zijn profeet, die hen als engel voorgaat
in een wolk en als zuil van vuur:
overdag als wolk, 's nachts als vuurzuil
om hen te leiden op hun reis, achter hen
de koppige vorst verdrijvend die hen volgt:
De hele nacht zal hij hen volgen, zijn nadering
echter door het duister tot 's ochtends geweerd;
God zal, kijkend tussen vuur en wolk,
de vijand verwarren en van hun strijdwagens
de wielen breken; Dan zal Mozes weer
met zijn machtige staf de zee bevelen,
die gehoorzamend haar vloedgolf neerstort
over 't leger en zo de strijd beëindigt.
't Verkoren volk trekt veilig van de kust
naar Kanaän dwars door de woestijn
(niet de gemakkelijkste weg!) opdat niet,
't verschrikt Kanaän betredend, de vrees voor oorlog
hen, onvoorbereid, zou terugdrijven
naar Egypte, kiezend voor een leven
van roemloze dienstbaarheid, want zoeter
is een leven zonder strijd voor niet-edelen
en onedelen, niet geleid door overmoed.
Wat ze door dit verwijl in de woestijn
ook zullen winnen, is een regering
die de wet handhaaft, gekozen uit
hun twaalf stammen door de Grote Raad.
God zelf, van de Sinaïberg afgedaald,
wiens grijze top zal beven, zal tussen donder,
bliksem en trompetgeschal die wetten
geven aan het volk; deels over
burgerlijk recht, deels over offerritueel
dat hen door beelden en schaduwen onderricht
wie van het zaad bestemd is om de kop
van de slang te vermorzelen en hoe hij
de mensheid zal verlossen. Maar Gods stem
is onverdraaglijk voor het sterfelijk oor;
daarom smeken ze Hem om Mozes Zijn Wil
te laten verkondigen en hun beproeving te staken;
Dat staat Hij toe: men kan geen toegang hebben
tot God zonder middelaar wiens hoge ambt
nu wordt vervuld door Mozes, die zelf die Grotere
voorafbeeldt van wiens komst hij getuigt,
en zo zal elke profeet in eigen tijd
de Grote Messias verkonden. Met wetten en riten
zo vastgesteld, behaagt het God zozeer
dat de mens Zijn Wil gehoorzaamt, dat Hij
Zijn tabernakel bij hen opzet, zodat
het Heilige Ene tussen 't sterfelijke woont.
Een Tempel wordt gebouwd zoals Hij voorschrijft,
van ceder, bedekt met goud; daarin een Ark
en in die Ark Zijn Getuigenis:
bewijzen van Zijn Verbond; daarboven hangend
't Verzoendeksel van goud tussen de vleugels
van twee cherubim; daarvoor branden
de zeven lampen die de zeven hemelvuren
van de zodiak verbeelden; Overdag
rust boven de tent een Wolk, 's nachts een gloed
behalve als ze onderweg zijn. Geleid
door de engel bereiken ze ten leste
het Land aan Abraham en zijn zaad beloofd:
Wat volgt, is een te lang verhaal: van zo veel
strijd, gesneuvelde vorsten, gewonnen koninkrijken,
en hoe de Zon een hele dag stilstond
aan de midhemel, de nacht verdagend,
hoe een mens beval: "Zon, sta in Gibeon
En gij Maan, in het dal van Ajalon,
tot Israël wint." Want zo heet de derde
uit Abraham, Isaaks zoon: zo is ook
zijn nageslacht genoemd dat Kanaän gewint."
"Hemelgezant", onderbrak Adam hem,
"die mijn duister oplicht, mooie dingen
onthulde u mij, 't meest wat Abraham
en zijn geslacht aangaat; Pas nu openen
zich mijn ogen en verstilt mijn hart,
eerder beducht voor wat mij en 't mensdom
overkomen zou; Maar nu zie ik
hoe zijn leven alle volken zegent,
geenszins mijn verdienste, die verboden
kennis langs verboden wegen zocht.
Wat ik echter niet begrijp, is waarom
God onder wie Hij op Aarde wil wonen
zo veel verschillende wetten gaf: Zo menige
wetten beduidt toch vele zonden: Hoe dan
kan God onder deze zondaars wonen?"
"Twijfel niet dat zonde, door jou verwekt,
onder hen zal heersen", zei Michaël;
"Daarom deze wetten, om aan te tonen
dat zij aangeboren verdorven zijn,
geneigd om wet met zonde te bekampen;
Wanneer zij zien dat de Wet de zonde
kan ontdekken maar niet wissen, tenzij
door 't zwakke bloedoffer van stieren en geiten, is mogelijk hun besluit dat voor de mens kostbaarder bloed
dient betaald: recht voor onrecht, opgelegd
door geloof om als rechtvaardigen
voor God te staan, met een zuiverheid
van geweten die de Wet der rituelen
niet kan sussen, omdat de mens 't morele deel
der wet niet aankan en zo niet kan leven.
De Wet lijkt onvolmaakt, slechts uitgedacht
als tijdelijk covenant voor latere binding
in een beter verdrag en, gedisciplineerd nu,
te leiden van schaduw naar waarheid, van vlees naar geest,
van strikte onderwerping aan wetten naar vrije
aanvaarding van Genade, van angst van slaven
naar die van zonen, van wet naar trouw geloof.
Daarom zal Mozes, hoezeer ook door God
bemind, maar slechts een dienaar van de Wet,
het volk niet leiden naar Kanaän. Wel Joshua,
door heidenen Jezus genoemd: Hij draagt
Zijn naam en Ambt en zal 't vijandig serpent
verpletteren en uit de woestijn der wereld
de mens na vele omzwervingen terugvoeren
naar de rust van het veilig Paradijs.
Intussen wonen de Israëlieten voorspoedig
en lange tijd in hun aardse Kanaän
tot de zonden van 't volk hun vrede verstoren.
Daardoor getergd, stuurt God hun vijanden
voor wie hij vaak de berouwvollen hoedt,
eerst door rechters, dan door vorsten. De tweede
van hen, befaamd om vroomheid en heldendaden,
doet hij de onherroepbare belofte
dat zijn troon eeuwig zal bestaan;
Alle profeten zullen hetzelfde zingen:
dat uit de koninklijke stam van David
(zo noem ik deze vorst) een zoon zal opstaan
uit 't zaad van een vrouw, jou voorspeld
en aan Abraham voorspeld, op wie
alle volken vertrouwen, voorspeld aan vorsten,
dat de laatste van hen eeuwig zal heersen.
Maar eerst volgt nog een lange vorstenreeks:
De eerste van Davids zonen, om weelde en wijsheid
befaamd, zal in een prachtige tempel de Ark
van God ommuren die tot dan in tenten
had rondgezworven. Zijn opvolgers zullen
deels goed, deels slecht (de langste lijst) zijn;
De schandelijke afgoderij van deze laatsten
met andere fouten zullen Gods toorn zodanig
wekken dat Hij hen en hun land verlaat,
en hun stad, Zijn Tempel en Zijn Heilige Ark
met alle gewijde dingen ten prooi laat
aan die verwaande stad met hoge muren
die je in chaos zag, en dus Babylon heet.
Daar laat hij ze in gevangenschap leven
gedurende zeventig jaar en brengt ze dan terug,
Zijn Genade en Verbond gedachtig
met David, onwrikbaar als het Hemellicht.
Teruggekeerd van Babylon met goedkeuring
van vorsten door God tot meesters aangesteld,
herbouwen zij het Huis van God en leven
een wijl een sober landleven tot ze, aangegroeid
in weelde en aantal, in onenigheid hervallen.
Tweedracht ontstaat eerst onder de priesters,
dienaars van het Altaar die naar vrede
moesten streven: hun twist brengt verderf
over de tempel zelf; Uiteindelijk grijpen zij
de Scepter zonder respect voor Davids zoon,
verliezen hem dan aan een vreemde, zo
de ware gezalfde Koning van zijn geboorterecht
berovend. Nochtans kondigt bij zijn geboorte
een nooit geziene ster aan de hemel
zijn komst aan en leidt de drie Wijzen
uit het Oosten erheen die naar hem vragen
met offers van mirre, goud en wierook: Een engel
verkondigt aan simpele herders die 's nachts waken
de geboorteplaats; Ze haasten er zich naartoe
en horen de vrolijke hymne van 't engelenkoor:
"Zijn Moeder is een Maagd, maar zijn Vader
is de Allerhoogste Macht: Diens Troon
zal hij als erfgenaam bestijgen: Zijn heerschappij
is aards begrensd, zijn glorie hemelswijd."
Michaël zweeg, ziende dat Adam overweldigd
door vreugde was, in tranen als door smart;
Aangedaan begon hij ademstil te spreken:
"Profeet van blijde tijdingen! Vervuller
van hoogste hoop! Pas nu begrijp ik helder
wat ik vergeefs hardnekkig zocht: waarom
we onze verwachting 't zaad der vrouw noemen:
Maagdelijke Moeder, wees gegroet, U die
de hoge hemel liefheeft, maar uit mijn lenden
wordt geboren en uit uw schoot de Zoon
van God, die zo één wordt met de mens.
Nu wacht de slang zijn kop een pijnlijke slag
die dodelijk is. Zeg: waar, wanneer die strijd
en hoe wordt d' overwinnaars hiel verwond?"
"Droom niet van hun duel als van een strijd",
zei Michaël, "of van plaatselijke wonden
aan hoofd en hiel: 't Is niet daarom dat Christus
mens aan godheid paart om met meer kracht
jouw vijand te vellen; niet zo zwicht Satan
die een fataler val uit de hemel
niet belette jou dodelijk te verwonden;
Die wonde heelt pas als je Heiland komt,
niet om Satan te doden, maar zijn werk
in jou en in je zaad: dit kan alleen
(waarin je hebt gefaald) door gehoorzaamheid
aan de Wet van God, opgelegd
op straf van dood, want dat is 't rechte loon
voor jouw overtreding en voor hen
die uit je zaad geboren zullen worden:
alleen zo wordt aan Zijn Recht voldaan.
De Wet van God zal Hij strikt vervullen,
door gehoorzaamheid zowel als liefde,
hoewel liefde alleen de Wet vervult;
Hij neemt jouw straf op zich door mens te worden
en na een gesmaad leven vervloekt te sterven,
leven verkondigend voor wie geloven zal
in zijn verlossing en dat ze door geloof
zijn overgave ontvangen, en hun redding
zijn werk is, niet het hunne volgens Wet.
Hiervoor zal hij worden gehaat, gelasterd,
met geweld gegrepen, ter dood veroordeeld
als schandelijk en vervloekt, aan 't kruis genageld
door eigen volk, gedood om leven te brengen;
Maar mee aan 't kruis nagelt hij je vijanden,
het oordeel tegen jou en de zonden
van de mensheid wordt met hem gekruisigd
opdat niemand nog verwond zou worden
die vertrouwen op zijn genoegdoening:
Zo sterft hij, maar herleeft snel, de greep
van Dood is slechts kortstondig; Eer de dageraad
ten derde maal terugkeert, zien de morgensterren
hem opstaan uit zijn graf, fris als ochtendgloren,
de losprijs die de mens van Dood verlost:
Hij sterft voor ieder die 't aangeboden leven
niet afwijst en 't heil ervan omarmt door geloof
dat niet verstoken is van werken. Die Godsdaad
heft jouw doem op, jouw voorbestemde dood:
door zonde voor eeuwig gestorven. Die daad
zal Satans kop breken, kraakt zijn kracht
door Zonde en Dood, zijn belangrijkste wapens,
te verslaan, de angel dieper zijn kop
in drijvend dan tijdelijke Dood de hiel
van d' overwinnaar kneust of van wie
verlost wordt in slaap gelijkende dood
als overgang naar eeuwigheid. Na Opstanding
blijft hij slechts lang genoeg op Aarde om aan
zijn discipelen te verschijnen, die hem
standvastig gevolgd hadden; Op hen vertrouwt hij
om onder de volken zijn leer uit te dragen
en zijn Verlossing onderwijzen door gelovigen
te dopen in een stroom als zinnebeeld
van reiniging van schuld voor begane zonden
tot reiner leven, geestelijk voorbereid
op Dood die komt naar 't voorbeeld van hun Verlosser.
Alle volken zullen zij onderwijzen,
niet slechts de zonen van Abraham, maar ieder
van zijn geloof leert over de verlossing,
waar ook ter wereld: zo worden alle volken
door zijn zaad gezegend. Dan stijgt hij op
naar de Hoogste Hemel als winnaar, zegevierend
door de lucht over zijn vijanden
en die van jou; Daar zal hij de slang,
de Vorst der Lucht, verrassen en hem in ketens
door heel zijn rijk slepen en ontdaan achterlaten;
Dan keert hij weer in Glorie en herneemt
zijn plaats aan Gods rechterhand, verheven
boven iedere hemeling, en keert
vandaar als deze wereld 't einde nadert,
Glorieus oordelend over levenden en doden,
ongelovige doden vonnissend, de vromen
ontvangend in gelukzaligheid in hemel
of op Aarde, want de hele Aarde
is dan één paradijs, een plaats
gelukkiger dan Eden in vrolijker tijd."
Zo sprak de Aartsengel Michaël, en zweeg
even, aan 't einde van deze wereldgeschiedenis,
en Adam antwoordde blij en verwonderd:
"O, Oneindige goedheid, immense goedheid!
die uit dit kwaad al dit goede voortbrengt,
't kwade tot 't goede keert, nog wonderlijker
dan toen de schepping licht uit duister bracht!
Vervuld van twijfel ben ik, of ik de zonde
moet berouwen die ik heb begaan
en veroorzaakt, of me daarentegen
moet verheugen om het vele goede
eruit voortgekomen: meer eer voor God,
meer goede wil jegens de mens, en Genade
die Toorn overvloeit. Maar zeg me: Nadat
onze Verlosser ten hemel is gevaren,
wat gebeurt er dan met de gelovigen,
achtergebleven in de trouweloze kudde,
die vijanden van Waarheid? Wie leidt Zijn volk,
wie verdedigt het? Gaan ze zijn volk
niet slechter behandelen dan wat ze met hem deden?"
"Dat zeker", zei de engel, "maar uit de Hemel
zal Hij hun een Trooster zenden, de Belofte
des Vaders die als Zijn Geest zal wonen in hen
en de Wet van het Geloof, die werkt
door liefde, zal Hij in hun harten schrijven;
Zo leidt Hij hen in waarheid, en wapent hen
met geestelijk harnas, bekwaam om Satans aanval
te weerstaan en elke vuurpijl te doven.
't Bevreest hen niet voor wat de mens kan doen,
al is 't de dood; tegen de wreedheid zelf
beschut hen innerlijke troost; Vaak
verbazen ze hun meest verwaten vervolgers,
want de Geest die eerst d' Apostelen bezielde,
door de Messias gezonden om de volken
te bekeren, en dan op alle gedoopten
is neergedaald, verleent hun wondere gaven:
zij spreken alle talen en doen wonderen
zoals voordien hun Heer. Zo winnen zij
van elk volk grote aantallen die vreugdevol
de hemelse tijdingen ontvangen: Eens
hun dienst volbracht en hun loop gelopen,
hun leer en geschiedenis opgeschreven,
sterven zij; Maar, zoals voorspeld,
nemen grimmige wolven hun plaats in
die alle gewijde mysteries van de hemel
zullen gebruiken voor eigen schandelijk voordeel
van winst en ambitie; de Waarheid besmettend
met bijgeloof en overlevering, Waarheid
die enkel in de Schriften zuiver blijft,
onbegrepen behalve door de Geest.
Ze zullen streven naar namen, plaatsen en titels,
gekoppeld aan wereldlijke macht, nog steeds
veinzend uit Geest te handelen en aan zichzelf
Gods geest toeschrijvend, beloofd en verleend
aan iedere gelovige; Maar nu legt
vleselijke kracht geestelijke wetten op
aan ieder geweten: Wetten die men niet vindt
en nergens geboekt staan, of innerlijke Geest
in ieders hart gegrift heeft. Wat willen ze anders
dan de Geest van Genade knechten
en zijn metgezel Vrijheid binden?
Wat anders dan Zijn levende Tempels slopen,
die standhouden door het geloof, het eigene,,
want wie op Aarde is anders onfeilbaar waar het
geweten en geloof betreft? Nochtans
pronken velen zo te zijn, en daaruit
komen heftige vervolgingen voort
van allen die volharden in de eredienst
van Geest en Waarheid; De rest (veel talrijker)
denken met rituelen en schone schijn
te voldoen aan het geloof. Waarheid
trekt zich terug, doorboord met lasterpijlen,
en de werken door geloof zijn schaars:
Zo zal het deze wereld vergaan: slecht
voor de goede, goed voor de slechte,
kreunend onder haar last, tot de dag
van bijstand voor de goeden en vergelding
voor de slechten als hij zoals beloofd
terugkeert, Zaad der Vrouw, toen duister aangekondigd,
nu ruim bekend als je heiland en Heer,
In de wolken der hemel openbaart hij zich
uiteindelijk in zijn Vaders Glorie om Satan
en zijn perverse wereld te ontbinden,
en op de smeulende massa, gezuiverd, verfijnd,
Nieuwe hemelen, nieuwe Aarde ter eeuwigheid
te scheppen, gebouwd op recht, vrede en liefde
die blijvende zaligheid en vreugde voortbrengen."
Adam nam na de engel het laatste woord:
"Hoe snel mat uw voorspelling, gezegende ziener,
de wereldse vluchtigheid, de vliedende tijd,
tot tijd zal stilstaan: wat daarna komt is afgrond,
eeuwigheid waaraan het oog geen einde ziet.
Door u volleerd verlaat ik 't paradijs
met vredige gedachten, zoveel gevuld
met kennis als dit vat maar kan bevatten;
Dwaas was het van mij om meer te willen.
Ik leerde hieruit dat 't best is te gehoorzamen
en met vrees de enige God te beminnen,
gaan alsof Hij bij me is en steeds
Zijn Voorzienigheid in acht nemen;
vertrouwen op Hem en Zijn genadige werken
die kwaad met goed overwint, met het kleine
het grote tot stand brengt, met wat zwak lijkt
wereldse macht onderwerpt en wereldse
wijsheid met nederige eenvoud. Ook leerde ik
dat lijden om waarheid de kracht naar hoogste zege is,
en dat Dood voor de gelovige de deur
naar 't Leven is. Dit leer ik uit 't voorbeeld van hem
die ik nu als mijn gezegende verlosser erken."
De engel antwoordde, ook voor de laatste keer:
"Nu je dit alles hebt geleerd, bereikte je
de som der wijsheid: hoop niet op meer, al ken je
alle sterren bij naam, alle hemelmachten,
alle geheimen der diepten en van de natuur,
Gods werken in hemel, lucht, aarde of zee,
al bezat je alle rijkdommen op Aarde
als heerser van één Rijk. Voeg daar enkel
daden aan toe die erbij horen, en geloof,
deugd, geduld, matigheid, voeg liefde toe,
later liefdadigheid genoemd, de ziel
van dit alles: dan steekt het je niet tegen
dit paradijs te verlaten, maar heb je
in jezelf een veel gelukkiger paradijs.
Verlaten we nu deze uitkijkpost,
want 't vastgestelde uur van je vertrek
eist dat we gaan: Kijk naar de wachters
door mij opgesteld op gindse heuvel;
Verwacht hun komst: een brandend zwaard op 't voorhoofd
wentelt woedend als teken van verbanning;
We kunnen niet langer blijven: Ga Eva wekken;
Ook haar heb ik bedaard met zoete dromen
die goeds voorspellen, en heb haar geest bereid
tot nederige onderwerping: Vertel haar
op een geschikt moment wat je nu weet,
vooral kennis die haar geloof betreft,
over de toekomstige verlossing van de mens
(uit het Zaad der vrouw) door haar nakomeling.
Moge je leven (talrijk zijn jullie dagen),
vereend in 't zelfde geloof, schoon droef
door vroegere zonde, maar toch veel verheugder
door de gedachte aan een gelukkiger einde."
Hij zweeg en ze daalden de heuvel af;
Adam liep vooruit naar het prieel
waar ze lag en sliep, maar vond haar wakker.
Met woorden, niet langer droef, ontving ze hem:
"Waar je vandaan komt, waarheen je ging, weet ik,
want God is ook in slaap en dromen die Hij
welwillend zond, soms groot goed voorspellend,
omdat ik moe was van verdriet en hartenpijn
en in slaap viel. Maar leid me nu,
ik stel niet langer uit: Gaan met jou
is als hier verblijven, hier zonder jou
verblijven is als gedwongen vertrekken: Voor mij
ben jij alles onder de hemel, alle plaatsen,
jij, die voor mijn zonde bent verbannen.
Toch draag ik deze troost van hier vandaan:
hoewel alles door mij verloren ging,
werd mij, onwaardige, een gunst verleend:
Mijn Beloofde Zaad zal alles herstellen."
Zo sprak Eva, Onze Moeder; Voldaan
aanhoorde Adam haar, maar zei niets
met de engel nabij en de cherubs
vanaf de andere heuvel in schitterende orde
dalend naar hun post; over de grond
scherend als meteoren, als avondmist
uit de rivier over drasland glijdt
en op zijn grond de hielen van de landman
volgt die huiswaarts keert. In de voorhoede
ver voor hen zwaaide Gods vuurzwaard,
fel als een komeet, verschroeiend heet
en stomend als Libische lucht die 't gematigd
klimaat van Eden begon op te drogen;
Toen nam de engel gehaast ons talmend ouderpaar
bij de hand en leidde hen regelrecht
naar d' oostelijke poort, dan snel omlaag
naar d' uitgestrekte vlakten, en verdween.
Achter zich kijkend, zagen ze 't oostelijk deel
van 't Paradijs, eens hun blij verblijf;
Daarboven zwaaide 't brandend Zwaard, de poort
versperd door akelige gezichten en vurige wapens:
Hun eerste natuurlijke tranen wisten zij snel.
De wereld lag nu voor hen om een rustplaats
uit te zoeken, geleid door Voorzienigheid.
Hand in hand, met aarzelende stappen,
gingen zij samen maar eenzaam op weg door Eden.